Bałkański Kalejdoskop – Bośnia i Hercegowina

Gdyby dzisiaj przyszło mi wskazać jedno miejsce w BiH, które najmocniej zapadło mi w pamięci, miałbym problem wybrać. Bo jak zestawić i porównać ze sobą fascynujący Mostar, magiczny Maglić, czy niesamowite  Sarajewo. Zamiast wybierać czy też porównywać lepiej przenieśmy się do "Kra­ju w kształ­cie ser­ca", najbardziej egzotycznej i pełnej orientalnego uroku części Europy. 

Ponieważ wpis jest dosyć długi i ma dużo zdjęć, na wstępie sugeruję byście podzielili sobie lekturę na części. Polecam przeczytać w pierwszej kolejności część z małymi miasteczkami i Mostar (spis treści 1-5), następnie jako drugi Maglić (6-7) i na koniec Sarajewo (8). 

W trakcie podróży granicę Bośni przecinaliśmy dwukrotnie. Nasza przygoda z nią zaczęła się w Čapljinie, tuż za granicą chorwacko-bośniacką (nie zapomnijcie o zielonej karcie wybierając się samochodem do Bośni). Właśnie w tej małej, niespecjalnie ciekawej mieścinie, zatrzymujemy się na szybkie, przydrożne śniadanie, po wcześniejszej nocy spędzonej na parkingu w chorwackim Vrgorac (tuż przed granicą z Bośnią). Nocy, którą poprzedziła jazda po upiornych zakamarkach, na których jakoś tak straszno było nam zatrzymać się gdziekolwiek by przekimać. Z Čapljiny do Počitelj, naszego pierwszego celu, mamy już zaledwie rzut beretem.

By poczuć i poznać miasto trochę lepiej chcemy  spędzić w Mostarze 2 dni. To umożliwi nam zwiedzenie miasta, włócząc się po jego uliczkach, w zasadzie na dwa razy. Pierwszy raz, począwszy od popołudnia po późny wieczór. Drugi rekonesans urządzamy sobie kolejnego dnia rano, w bardziej sprzyjających warunkach, przy braku turystów, gdy miasto dopiero budzi się ze snu.

Po dotarciu parkujemy przy głównej drodze, nieopodal dużego cmentarza pnącego się ku górnej części miasta. Na przeważającej części białych nagrobków możemy dostrzec daty 1992 – 1994, sugerujące ofiary tutejszych walk ostatniej, bratobójczej wojny. Takich cmentarzy w samym Mostarze możemy znaleźć kilka. Wymieniamy € na KM (walutą w BiH jest marka zamienna/konwertybilna) i rozglądamy się za jakimś pokojem. Za drugim podejściem, trafiamy na całkiem sympatyczną i atrakcyjną cenowo Villę Osa.

Po odświeżeniu się i podładowaniu baterii ruszamy na spacer w kierunku Starego Miasta (Carsiji), znajdującego się w całości po bośniackiej stronie miasta. Najwspanialszym zabytkiem starówki i symbolem Mostaru, jest oczywiście Stary Most (Stari Most), uznawany za jeden z architektonicznych cudów osmańskiej części Bałkanów. Oślepiająco biały, kamienny łuk, zawieszony nad Neretwą, wznosi się na wysokości 28,70 metrów nad nurtem rzeki, jest długi na 29 m i szeroki na 4 m, powstał z ponad 450 ogromnych kamiennych bloków. Łączy zachodnią i wschodnia część miasta, a po obu jego stronach usytuowana jest odrestaurowana starówka.  Krocząc Starym Mostem trudno dziwić się, jego ogromnej popularności wśród turystów. Okolica jest piękna.

Charakterystyczną atrakcją mostu są skoki do wody. To właśnie tutaj odbywa się jeden ze najbardziej spektakularnych etapów Red Bull Cliff Diving World Series (w 2019 roku zawody odbędą się 24 sierpnia). Tradycja skoków z mostu sięga XVI w. kiedy to konkurs był lokalnym odpowiednikiem matury. Każdy chłopiec musiał co najmniej raz skoczyć do rzeki, aby udowodnić, że jest już prawdziwym mężczyzną. I choć wiele osób zauważa, że dawniej wyczyny chłopców były symbolem odwagi, a obecnie jest to jedynie dochodowa działalność miejscowych członków klubu Stari Most Diving, którzy obiecując skok, zawsze czekają aż zbierze się tłumek gapiów i kapelusz pełen pieniędzy. Bez względu jednak na to, wydarzenie budzi zawsze spore zainteresowanie, a skoki wyglądają imponująco. Możecie rzucić okiem jak to wygląda.

Z obydwu stron mostu wznoszą się XV-wieczne wieże strażnicze: "Halebija" na zachodnim i "Tara" na wschodnim brzegu. Ta druga pełni dziś funkcję małego Muzeum Starego Mostu, natomiast w baszcie "Halebija" znajduje się klub skoczków do Neretwy - "Klub skakaća u vodu Mostari" a także War Photo Exibition mała, bardzo ciekawa wystawa zdjęć z czasów wojny w Bośni i Hercegowinie (6KM), do której zaglądamy. Galeria przedstawia ok. 50 zdjęć i pozwala spojrzeć na Mostar z perspektywy minionych niezwykle trudnych czasów. 

Wkraczamy na najsłynniejszą i jedną z najstarszych ulic Mostaru - Kujundżiluk. Stara, tętniąca życiem, turecka uliczka handlową prezentuje się równie malowniczo widziana z bliska, jak i z poziomu Starego Mostu. Jej nazwa pochodzi od mających tu swoje warsztaty złotników oraz kowali (kujundżije). Jej wąskie i kręte alejki z kocimi łbami, zabudowane przez niewielkie kamienice, kawiarnie, pracownie rzemieślnicze z ceramiką, odzieżą, dywanami oraz stragany z pamiątkami i starociami roztaczają wokół siebie niesamowity klimat.

Kolejne kroki kierujemy do meczetu Koski Mehmeda-Paszy (Koski Mehmed-pašina džamija) - doskonale widocznego ze Starego Mostu. Wzniesiony w 1617 r. został poważnie uszkodzony w trakcie ostatniej wojny domowej. Jest to jedyny z meczetów w mieście, w którym zachowały się malowane mihrab i minrab - oryginalne elementy wystroju i dekoracje z czasów tureckich. Magnesem przyciągającym zwiedzających jest jednak  wspaniały, pocztówkowy widok roztaczający się z minaretu na Stary Most i rzekę Neretwe (zwiedzanie meczetu wraz z minaretem 12KM). By spojrzeć na miasto z galeryjki wysokiego na 29 m minaretu, musimy pokonać około 90 wąskich spiralnych schodów, ale panorama Mostaru jest tego warta. To zdecydowanie „The best view on Stari Most”.

Odwiedzamy również, znajdujący się w pewnym oddaleniu od najstarszej części miasta, meczet Karađoz-bega (Karađozbegova džamija). To największa, z uwagi na ogromną kopułę i minaret wysoki na 34 m, muzułmańska świątynia Mostaru, uznawana zarazem za najpiękniejszą budowlę osmańską w Hercegowinie. Wybudowany w 1557 r. meczet jest jednym z niewielu na całych Bałkanach, w którym zachowały się fragmenty oryginalnych malowideł z XVII wieku (zwiedzanie 5KM bez minaretu).   

W sąsiedztwie meczetu zachowały się dwa muzułmańskie cmentarze. Bardzo stary, bezpośrednio przy świątyni i drugi trochę młodszy, po drugiej stronie ulicy. Na tym drugim znajduje się niezwykły grobowiec - mauzoleum z czerwonej cegły, wzorowany na tureckich türbe, miejsce pochówku Osmana Djikica, poety pochodzącego z Mostaru.

Nie miejcie jednak złudzeń, Mostar to nie tylko piękna starówka Čaršija i pocztówkowy Stari Most. Wystarczy wychylić nos poza barwne i zadbane stare miasto by dostrzec niezagojone rany i ślady po bratobójczej wojnie. Spotkać ludzi, którzy wciąż noszą w sobie bolesne wspomnienie tamtych dni. Białe cmentarze, które zajęły miejsca skwerów i parków z powtarzającymi się na wszystkich nagrobkach datami 1992, 1993, 1994. I tylko wiek ofiar jest różny. Zniszczone od wybuchów budynki, ruiny bez dachów, wypalone okna i drzwi poprzerastane drzewami, pokiereszowane od pocisków i kul ściany. Kawałek ludzkiego życia. Świadectwa wojny i etnicznych czystek, nienawiści i przemocy. Uderzające wrażenie robi zwłaszcza spacer jedną z głównych ulic Bulevar czy Hrvatskih Branitelja wzdłuż których biegła linia frontu. Trudno uwierzyć w to, co działo się w tym pięknym kraju zaledwie dwadzieścia lat temu. Nie da się przejść obok obojętnie, ten widok pozostaje w głowie na bardzo długo.  Można by pomyśleć, że ledwo stojące pośród budynków ruiny, czy dziury po kulach w co drugiej kamienicy, szpecą miasto. Nic bardziej mylnego. To właśnie one nadają Mostarowi charakteru, są świadectwem straszliwej historii i integralną częścią miasta.

Wieczorem przysiadamy w jednej z mostarskich restauracyjek by spróbować specjałów kuchni bałkańskiej na świeżym powietrzu. I tu chcielibyśmy Wam z całego serca polecić restauracje Ćevabdžinica Tima-Irma, gdzie zamówiliśmy sobie wielki talerz dań z grilla dla dwojga z różnymi rodzajami warzyw i mięs (mistrzowskie ćevapi czy pljeskavica) oraz Mostarsko Pivo. Restaurację Tima-Irma i jej właścicielkę, niezwykle ciepłą i miłą kobietę, wspominamy bardzo często. Ceny przystępne, porcja ogromna a jedzenie było jednym z najlepszych jakimi mieliśmy przyjemność zajadać się nie tylko na Bałkanach. Na pożegnanie dostaliśmy od Irmy pocztówkę i Mostarsko Pivo ❤️ Jeśli będziecie w Mostarze zajrzyjcie koniecznie - nie zawiedziecie się!

Finałowym akcentem tego dnia był wieczór na cyplu-plaży nad brzegiem Neretvy z piwkiem i widokiem na Stary Most. To tu właśnie nocą, w okolicy mostu zbiera się młodzież. Tu pije się wino i piwo. Słychać śmiech i to tutaj prowadzi się rozmowy w głębokim poczuciu bezpieczeństwa, od którego bije starówka Mostaru. Można godzinami wpatrywać się w delikatnie podświetlony ostry łuk i cieszyć się jego pięknem.

Następnego dnia rano, przed wyjazdem i przed napływem kolejnej fali turystów postanowiliśmy udać się raz jeszcze na spacer po niesamowitej Čaršiji. Pochodziliśmy po starówce i porobiliśmy jeszcze trochę zdjęć. Zakupujemy również pamiątkowe własnoręcznie kute, miedziane bransoletki w jednym z warsztatów rzemieślniczych u pana w białym kitlu. Czas jakby się tu zatrzymał, można odnieść wrażenie że miasto szepcze ludzkim głosem – chcemy żyć dalej, ale pamiętamy i nie zapomnimy, zgodnie z mostarskim przykazaniem z kamiennych tablic "DON’T FORGET". 

Mostar jest miastem pamięci i piękna, pełnym bałkańskiej duszy. Na zawsze pozostanie w naszej pamięci jako miejsce niepowtarzalne i absolutnie jedyne w swoim rodzaju. Na zakończenie zapraszam do wysłuchania fragmentu śpiewnego wezwania Muezina wiernych na modlitwę, które płynie z minaretów meczetów i medres 5 razy dziennie i które w trakcie spaceru mostarskimi brukowanymi uliczkami, za każdym razem przenosi nas w inny świat. Niesamowite wrażenie.  

Okolica jest bardzo fotogeniczna, a klasztor najładniej prezentuje się z przeciwnego brzegu rzeki Buny, skąd doskonale widoczna jest jego bryła wciśnięta pod wapienną, pionową skałę tuż przy jaskini, z której wypływa rzeka. Nad wodę wystają dwa wykusze górnego piętra, a śnieżnobiały tynk mocno kontrastuje z ciemnymi detalami z drewna. Na drugi brzeg można się dostać wąskim mostkiem i ścieżką w lewo, z tyłu restauracji zajmujących południowy brzeg rzeki. To jedyna dróżka by móc zobaczyć jak ładnie klasztor odbija się w tafli wody Buny.

Założony około 1520 roku  suficki klasztor wielkością i rangą ustępuje tylko słynnemu klasztorowi derwiszów w Konya w Turcji. Najstarsza część, udostępniona jest dla zwiedzających (bilet wstępu 4KM). Obowiązują bardzo ścisłe reguły, co do stroju: dla mężczyzn długie spodnie, dla kobiet długie spódnice i chusty zakrywające włosy oraz ramiona (do wypożyczenia na miejscu). Wszyscy wchodzący muszą zdjąć buty.

Budynek w przeszłości służył celom zarówno mieszkalnym jak i modlitewnym. Wystrój wnętrz jest bardzo ascetyczny i skromny. Kolejne tradycyjne pomieszczenia kompleksu klasztornego wypełnione są starymi meblami i kolorowymi dywanami. Na obejrzenie całości tekiji w zupełności wystarczy nam kilkanaście do kilkudziesięciu minut.

Wśród najczęstszych motywów dekoracyjnych przewijają się motywy symboliczne, takie jak słońce (koło), gwiazd i półksiężyc. Nekropolia obfituje również w sceny figuralne, wśród nich postacie męskie z podniesionymi rękami. Ilustracje obejmują także bitwy, polowania i taniec. Pojawiają się również liczne motywy krzyża, tarczy, miecza, łuku i strzały. Kilka z nagrobków należy do członków rodziny Hrabren Miloradović, władców ziem Mostaru i Stolaca. Istnieją dwie teorie pochodzenia stećci. Jedną z nich przypisuje się Bogomiłom - członkom ortodoksyjnego kościoła bośniackiego. Bogomili, bogomiłowie lub bogomilcy odrzucali Stary Testament, sakramenty święte i symbol krzyża. Wierzyli natomiast, że Bóg miał dwóch synów – młodszego Jezusa i starszego Satanaela (Szatana), przez którego miał zostać stworzony świat. Druga z teorii łączy stećci z Wlachami (Wołochami) - bałkańskimi plemionami pasterzy i rolnikami nomadami.

Wszędzie widać biedę na wskutek zniszczeń wojennych. W trakcie zaciętych walk w 1993 r. pomiędzy Muzułmanami a Chorwatami miasteczko straszliwie ucierpiało. Bośniaccy Chorwaci splądrowali miasto, zniszczyli wszystkie meczety i zburzyli cerkiew prawosławną. Rozpoczęta w 2002 r. walka o ratowanie zabytków i rekonstrukcja większości z nich trwa do dziś. Mimo upływu prawie 25 lat od wojny nadal straszą opustoszałe domy i elewacje ze śladami po ostrzale. Miasteczko wydaje mi się jakby opuszczone i zapomniane. Milczące świadectwa wojennej zawieruchy spotykamy na każdym kroku. 

Nie zabawiamy zbyt długo w mieście. Po kilku chwilach odpoczynku na ławeczce w niewielkim parku, posileniu się małą pizzą i zakupem parówek na drogę ;-) jedziemy dalej. Jeszcze tego samego dnia mamy do pokonania blisko 80 km via Neum (jedyne miasto w Bośni i Hercegowinie z dostępem do Morza Adriatyckiego) do chorwackiego Prapratno. Przez znaczną część trasy towarzyszą nam ogromne połacie interioru wypalone przez grasujące na Bałkanach pożary. 

Z relacji znalezionych w sieci byliśmy świadomi kiepskiej jakości drogi,  niektórzy opisywali ją jako urywającego podwozie potwora - tak źle nie jest ;-) Z asfaltem mamy tu do czynienia jedynie na krótkim początkowym odcinku i przy Sedlu Dragoša. Poza tym droga jest w fatalnym stanie, warto być przygotowanym na trwający około godziny, hardcorowy wjazd. Na szczęście jest dosyć szeroko i jadąc wolno da się ominąć ziejące dziury.

Podczas jazdy napotykamy schodzącego mężczyznę, podającego się za pracownika parku narodowego. Jasno różowy sweter z Lacoste wzbudza z początku nieco podejrzeń u Martyny, więc kończący pracę strażnik zostaje zmuszony założyć mundur :-D Następnie uiszczamy opłatę w wysokości 3 KM za auto oraz po 5 KM od osoby za wjazd na teren Parku Narodowego Sutjeska. Pan strażnik wręcza nam bilecik wstępu nr 000071 i żegnając się z uśmiechem życzy powodzenia :-) 

Gdzieś w połowie drogi mijamy otwarty szlaban. Wyżej droga staje się bardziej wymagająca dla kierowcy. Duże braki w nawierzchni, wielkie koleiny, pełne dziur i wybojów mocno dają się we znaki. Martyna i Astrunia dają jednak radę! ;-) Zatrzymujemy się na moment na Sedlu Dragoš, które jednocześnie pełni funkcję parkingu.  Stąd startuje szlak w głąb pierwotnej Puszczy Perućica, jednak przed wyruszeniem na niego należy odpowiednio wcześniej zdobyć specjalne pozwolenie gdyż liczba wejść jest limitowana. Na ostatnich 3 km droga staje się wąska na 1 samochód. Większość trasy przesłania las więc nie jest zbyt atrakcyjna widokowo. Niemniej jednak w kilku miejscach warto się zatrzymać,  jak chociażby to poniżej, w którym wita się z nami, wyłaniający się z lasów Rezerwatu Perućica, Maglić - nasz jutrzejszy cel. 

Wybierając wjazd drogą szutrową na Prijevor, warto mieć na uwadze, że istnieje całkiem spore ryzyko uszkodzenia zawieszenia, zwłaszcza w przypadku samochodów z niższym podwoziem, ale przy szczególnej ostrożności przejazd autem osobowym jest możliwy. Droga wcale nie jest taka zła, jeśli ktoś wjechał na Sveti Jure w Biokovo, to na Prijevor też wjedzie ;-) Łapcie filmik ilustrujący nasz wjazd szutrowa drogą z Tjentiste przez Przełęcz Dragaš do dawnej osady pasterskiej Prijevor. Może nie jest najlepszej jakości, ale dobrze odzwierciedla czego można się spodziewać. No te widoki na końcu! ;-)

Ostatnia dziura, ostatnia koleina i około godziny 18:30 docieramy na rozległy trawiasty płaskowyż, który kładzie kres szutrowej drodze. Parkujemy tuż obok tablicy informacyjnej parku i czym prędzej wyskakujemy z auta - rzutem na taśmę załapaliśmy się jeszcze na zachód słońca! ;-) Z odkrytego, malowniczego grzbietu rozpościera się przed nami piękna panorama na pasma Volujaka oraz Zelengory.

Prijevor to przełęcz z rozległą polaną, na której dozwolone jest biwakować na dziko, podobno można tu nawet spotkać sporo rozbitych namiotów. Tego wieczoru, prócz naszego i jeszcze jednego samochodu nie ma nikogo. Pierwotnie zakładaliśmy rozłożyć się z namiotem. Mocny i porywisty wiatr sprawił, że byliśmy już blisko noclegu w aucie. Stało się jednak jeszcze inaczej :-) Rozglądając się za dogodniejszym, osłoniętym bardziej od wiatru, miejscem Martyna wypatrzyła w pobliżu chatę pasterską. Po obadaniu i otwarciu magicznego rygla odnajdujemy doskonałe miejsce na nocleg i zamiast planowanych wstępnie namiotu czy samochodu będziemy spać w warunkach jakże luksusowych! :-D Podczas gdy na zewnątrz hula w najlepsze wiatr, my pałaszujemy bułki z pekary w Stolacu, dopychamy liofem i zapijamy Nikšićkim piwem. Szczęśliwi padamy w objęcia Morfeusza. Noc, poza krótkim epizodem z niepozorną myszenią buszującą po chacie za smakołykami, mija nam spokojnie i beztrosko ;-)

Dźwięk budzika wyciąga nas ze śpiworów koło szóstej. Pierwsze co robimy to wychylamy głowy z naszego cudownego domku. Już mamy pewność - to będzie piękny dzień! :-)

Po wszamaniu śniadania, w trakcie którego pozdrawiają nas ze szlaku czterej turyści zmierzający na szczyt, zwijamy manatki. Przepakowujemy się w dwa małe plecaki i ruszamy w nieznane ku kolejnej przygodzie.

Z Prijevoru mamy dwie możliwości jeżeli chodzi o szlaki na Maglić – krótszy, dobrze oznakowany, ale wymagający i eksponowany wariant oraz łatwiejsza, lecz znacznie dłuższa ewentualność, przez Trnovačko Jezero (1517 m n.p.m.) - szlak przebiegający częściowo przez terytorium Czarnogóry. Połączenie tych dwóch szlaków w całość czyli wejście krótszym i zejście dłuższym daje nam możliwość zrobienia fajnej pętli. Tak też właśnie robimy.

Szlak startuje przy tablicy informacyjnej i z początku łagodnie trawersuje zbocze powyżej nowych sezonowych szałasów z bufetem. Na stronie parku można znaleźć ogólną informację o możliwości zakwaterowania w "chatkach o pojemności 15 łóżek, zbudowanych w tradycyjnym stylu i całkowicie dostosowanych do współczesnego gościa". Na ich wysokości ścieżka odbija w lewo przez łąki i niski zagajnik, po czym zaczyna ostro piąć się w górę.

Wyżej szlak wiedzie ponad wielkimi piargami i pnie się obok kosodrzewiny wśród stromych i paskudnie osuwających rumowisk żwiru, kamieni oraz kęp śliskiej trawy. Ekspozycja rośnie z każdym metrem. Szlak nie sprawia trudności orientacyjnych, tam gdzie zachodzi potrzeba i jest taka możliwość znajdują się oznaczenia szlaku - białe kropki w czerwonej otoczce. Zgodnie jednak przyznajemy, że w przypadku załamania pogody, po deszczu, podejście a zwłaszcza odwrót tym wariantem mógłby mieć opłakane skutki.

Z każdym kolejnym krokiem odsłania się przed nami coraz bardziej fantastyczna panorama od Volujaka na południu po Zelengorę na zachodzie. Mi wpada w oko zwłaszcza ten pierwszy, z blisko 10km grzbietem, rozciągającym się od Doliny Sutjeski aż po pasmo Bioć i masyw Maglicia. 

Mijamy charakterystyczną turnię z prawej strony i wchodzimy na długie zbocze, by po trawiastych stopniach osiągnąć grań. Wygodną ścieżką skręcamy w prawo, wykonując dłuższy trawers. Przed nami kopuła szczytowa i ostatni fragment drogi. Szczyt mamy na wyciągniecie ręki. Pokonujemy ostatnią łatwą ściankę tuż przed wierzchołkiem i po 1:17 h osiągamy Bosanski Maglić (2386 m n.p.m), czyli najwyższy punkt Bośni i Hercegowiny :-)

Na szczycie - jak widzicie - znajduje się pomalowany betonowy słupek oraz powiewa flaga bynajmniej nie w barwach Bośni i Hercegowiny lecz serbska (biało-niebiesko-czerwona). Wynika to z tego, że znajdujemy się na obszarze Republiki Serbskiej, czyli autonomicznej jednostki, która wraz z Federacją Bośni i Hercegowiny tworzy państwo o nazwie Bośnia i Hercegowina. (nie mylić Republiki Serbskiej z Republiką Serbii, czyli po prostu Serbią). Mam nadzieję, że nadążacie.

Przy fladze znajduje się również metalowa skrzynka z pamiątkową książką szczytową, w której znajdujemy m.in. wpisy motocyklowej pary Marty i Bartka z Bielska-Białej, a także Oli i Marka z zaprzyjaźnionego bloga Bałkany według Rudej, których w tym miejscu pozdrawiamy! ;-) Tradycyjnie i wpisujemy się i my. Może któryś z czytelników naszego bloga udokumentował nasz wpis do książki? Podeślijcie! 

Prócz nas na wierzchołku jest jeszcze czterech turystów, którzy mijali nas rano przed szałasem. Gdy po kilkunastu minutach zbierają się do zejścia zostajemy sami. Tylko my, szczyt i góry po horyzont. Nieprzypadkowo Maglić często uznawany jest za najpiękniejszy z szczytów wchodzących w skład Korony Europy. Z szerokim uśmiechem i wypiekami na twarzy podziwiamy wspaniałą panoramę, rozciągającą się na wszystkie strony świata. Poczynając od gór Trnovačkiego Durmitoru i Bioč nad Jeziorem Trnovačko, przez pasma Volujaka na południu, rozległy masyw Zelengory, niższe pasma gór wokół kanionów Driny na północy, aż po Pivską Planine i góry Durmitoru na wschodzie. Jeeeeryyy jak CUDOWNIE :-D

Na Magliciu spędzamy ponad godzinę cudownych chwil, choć gdybyśmy mogli sobie na to pozwolić chętnie zostalibyśmy znacznie dłużej. Przepiękne widoki, przestrzeń, wolność i prawdziwa magia gór. Spójrzcie sami raz jeszcze na tę panoramę ;-)

Ze szczytu doskonale widać wydeptaną, wyraźną ścieżkę, poprowadzoną łagodnym, trawiastym południowo-wschodnim grzbietem. Przez  te zielone łąki przypominające nieco bieszczadzkie i wielkofatrzańskie połoniny wiedzie nasz szlak zejściowy. Z tą jednakże różnicą, że szeroki masyw z obu stron podcięty jest potężnymi, kilkuset metrowymi urwiskami. Schodzimy nieśpiesznie ciesząc oczyska wspaniałymi widokami.

Wśród otaczających nas krajobrazów rozpoznajemy pasmo Durmitoru i kanion rzeki Pivy, skąd przyjechaliśmy. Dookoła wszędzie cisza i spokój. Delektujemy się. Ciężko ubrać w słowa i podzielić się uczuciami i emocjami towarzyszącymi nam w tamtej chwili. Może zdjęcia pomogą Wam choć w jakimś stopniu to sobie wyobrazić.

Zejście stromą ścieżką po piargach jest dość nieprzyjemne i męczące. W końcu docieramy nad brzeg położonego po czarnogórskiej stronie Jeziora Trnovačko (1514 m n.p.m.) Podczas schodzenia wyobrażaliśmy sobie schłodzoną colę i pyszne kiełbaski w niewielkim schronisku nad brzegiem jeziora. Pomarzyć nikt nie broni! Zamiast tego, ku naszemu zdziwieniu, przywołuje nas do siebie strażnik czarnogórskiego Parku Przyrody Piva, spisuje nasze dane z paszportów i wręczając bileciki, kasuje za wejście na teren PN (1€/os). Cóż nam pozostaje, przysiadamy na ławeczce w cieniu drzew, robimy sobie krótką i pałaszujemy ostatnie zapasy. Niecodziennie można to robić w tak urokliwym miejscu ;-) 

Przed nami kolejny etap drogi powrotnej. Wg szlako-wskazu czeka nas jeszcze 6 km i 2:20h na Prijevor. Z północno-zachodniego krańca jeziora ruszamy wyraźną ścieżką znikającą w lesie. Szlak przez blisko pół godziny znacznie obniża się aż do wielkiej, płaskiej polany Suva Jezerina.

W pewnym miejscu szlak rozdziela się. Idąc prosto przez łąkę zejdziemy do doliny Suha. Nasza ścieżka skręca lekko w prawo i w ostrym słońcu, zakosami przez wiatrołomy i świerkowy las odzyskujemy utraconą wysokość. Tempo nam znacznie spada, zmęczenie delikatnie daje już znać o sobie. Mijamy przybitą do drzewa tablicę z granicą Czarnogóry i trawersujemy strome zbocza Maglicia. To ostatnie momenty, kiedy możemy podziwiać niezwykłą Dolinę Suha i okoliczne szczyty. Po 2 godzinach od jeziora wychodzimy na kamienistą drogę i nią docieramy Prijevor.

Na Prijevorze urządzamy sobie sjestę. Zajadamy się chlebem z kajmakiem i pomidorem (w mgnieniu oka znika pół bochenka!) do tego czekolada, wszystko zapite bitter lemonem. Chyba trochę zgłodnieliśmy na szlaku ;-) W trakcie wyżerki wymija nas krowa, samotnie wracająca z łąk Prijevoru do szałasów na dojenie. Tego nawet u mnie na wsi w dzieciństwie nie grali ;-)

Przed nami perspektywa drogi powrotnej do Tjentište. Nim wyruszymy z dumą i satysfakcją spoglądamy ostatni raz na Maglić i domek, w którym mieliśmy szczęście spędzić ostatnią noc.  Z Prijevoru Maglić wygląda imponująco. Czy można chcieć czegoś więcej? :-) Wspólnie z Martyną stwierdzamy, że była to zdecydowanie jedna z najlepszych naszych górskich wycieczek ever. Było cudownie! 

Przesiąknięte kulturą islamską Sarajewo od wieków słynęło ze swojej wielokulturowości. Eklektyczne miasto przyciąga - elektryzuje, jest jak narkotyk. Jeśli miałbym wskazać miejsce, które najbardziej utkwiło mi w pamięci z naszej podróży po Bośni i Hercegowinie, bez wahania obok Mostaru i Maglicia, wskazałbym właśnie na Sarajewo. Najbardziej tragiczne miasto współczesnej Europy, którego strzępy historii znamy z telewizji i opowieści rodziców. To tu rozpoczęła się pierwsza wojna światowa, również tu miało miejsce najdłuższe i najbardziej krwawe oblężenie nowożytnej historii.

1425 dni - 3 lata, 10 miesięcy i 24 dni. Tyle trwało oblężenie Sarajewa przez wrogie armie Republiki Serbskiej. W ciągu blisko czterech lat na ulicach miasta zginęło ponad 11 tys. mieszkańców, w tym około 1500 dzieci, a 50 tys. zostało rannych. I nawet jeśli od tych wydarzeń minęło ponad 20 lat, bolesny temat wojny jest dalej żywy, a miasto i jego mieszkańcy wciąż liżą rany. Muzealne zdjęcia z lat dziewięćdziesiątych nie różnią się aż tak bardzo od tych aktualnych, co powoduje, że historia nie jest zlepkiem suchych faktów, ale opowieścią, którą można poczuć i spróbować zrozumieć zwiedzając miasto.

Po zakończeniu wojny domowej Sarajewo powoli odbudowuje się i dziś tętni życiem, będąc nowoczesną stolicą Bośni. W większości zostało odbudowane ze zniszczeń, ale wciąż poznaczone jest bliznami wojny. Nadal znajdziemy tu fasady i elewacje domów i bloków przypominające sito po kulach, jednak jest takich budynków zdecydowanie mniej niż Mostarze. Pozostawione na ulicy ślady po uderzeniu pocisków, tablice pamiątkowe tych, którzy nie przeżyli oblężenia, długo można wymieniać. Co najsmutniejsze i najstraszniejsze, praktycznie każda napotkana dorosła osoba pamięta doskonale wojenne cierpienia.

Czytając ostatnie akapity można odnieść wrażenie, że Sarajewo jest smutne i przygnębiające. Prawda jest jednak taka, że mimo tragedii, które wstrząsnęły mieszkańcami, miasto emanuje pozytywną energią. Pozostało również wielokulturowe – meczety stoją obok świątyń katolickich, prawosławnych czy żydowskich. I właśnie ten multikulturalizm i tragiczna historia miasta świadczą o jego unikalności i wyjątkowości. Wywołują fascynację i hipnotyzują. Sarajewo jest zdecydowanie warte dokładnego poznania i zrozumienia. Postaramy się Wam to pokazać. Ruszajmy w miasto!

Od historycznego centrum z naszej pochyłej ulicy Alifakovac, dzieli nas 5 minut spacerem. Zwiedzanie rozpoczynamy przy XVI-wiecznym Moście Šeher-Ćehaja nad rzeką Miljacką. Tuż przy moście zwraca na siebie uwagę Inat Kuća, czyli Uparty Dom lub Dom Przekory. Przekorny, ponieważ dom był dwukrotnie przenoszony z miejsca na miejsce. Po raz pierwszy w XVI wieku gdy „stał na drodze” budowy meczetu, a jego właściciel nie chciał się zgodzić na wyburzenie siedziby rodu. Zgodził się dopiero gdy dom przeniesiono w całości na drugi brzeg rzeki. Historia się powtórzyła się po 200 latach – tym razem na terenie, zajmowanym dom, miasto postanowiło zbudować nowy ratusz. I tym razem kolejny jeden z potomków nie wyraził zgody na wyburzenie, w związku z czym dom przetransportowano blisko pierwotnego miejsca obok meczetu Hadž (Hadžijska džamija). Dziś znajduje się w nim restauracja.

Po drugiej stronie rzeki w oczy rzuca się Gradska vijećnica, czyli wspomniany wyżej... miejski ratusz. Jest to jedna z najbardziej rozpoznawalnych i monumentalnych budowli w Sarajewie wzniesiona końcem XIX wieku w stylu pseudomauretańskim. W latach 1910-49 mieścił się w nim parlament, a po II wojnie światowej w budynku znajdowała Biblioteka Narodowa. W nocy z 25 na 26 sierpnia 1992 roku została zbombardowana przez serbskie wojska. W pożarze spłonęło 3 miliony bezcennych dzieł i dokumentów - 90% zbiorów, a zniszczony ratusz stał się jednym z symboli oblężenia. Na szczęście budynek został odrestaurowany i ponownie otwarty w 2014 roku.

Mijamy ratusz i udajemy się na główny rynek osmańskiej części starego miasta czyli Baščaršije. To przewodnikowy numer w Sarajewie. Baščaršija została założona w 1462 roku jako centrum handlowe powstającego miasta. Jej sercem jest plac, którego główną ozdobą jest studnia Sebijl - piękna, drewniana, ażurowo rzeźbiona konstrukcja będąca miejscem spotkań towarzyskich. Główna fontanna miejska Sarajewa to zarazem ostatni pozostały fragment jednego z pierwszych wodociągów w Europie z 1537 roku. Mimo, że pojawiają się głosy, że Baščaršija coraz częściej przypomina cepelię, to wciąż ma w sobie dawny koloryt i koniecznie trzeba ją zobaczyć by poczuć pełny klimat Sarajewa.

Tuż przy placu wznosi się Meczet Baščaršijski z początku XVI w. Pierwotnie miał drewnianą kopułę która spłonęła. Po II wojnie światowej uzyskał swój obecny wygląd z kamienną kopułą. Podczas oblężenia miasta poważnie uszkodzony i potem odrestaurowany. Niestety, meczet jest zazwyczaj zamknięty i niedostępny do zwiedzania, w związku z czym mogliśmy go zobaczyć jedynie z zewnątrz.

Niedaleko za targowiskiem Markale, u zbiegu ulic Ferhadija i Maršala Tita znajduje się kolejne wymowne miejsce - Vječna vatra z wiecznym ogniem, upamiętniającym obrońców Sarajewa (różnych narodowości) z czasów II wojny światowej. Płonie (prawie) nieprzerwanie od 1946 roku. W 2011 roku został ugaszony przez grupę chuliganów, jednak już po 20 sekundach zapłonął na nowo, wskrzeszony przez przechodzącego obok turystę.

Idąc dalej na zachód ulicą Maršala Tity trafiamy na niezwykle przejmujący Pomnik Dzieci Sarajewa. Kolejne miejsce, upamiętniające tragedię miasta z czasów oblężenia, w trakcie którego z rąk serbskich snajperów zginęło ok 1600 dzieci – mieszkańców miasta. Pomnik ma formę fontanny, wokół której odlano w metalu setki odbitych w nim małych dziecięcych stópek.  Jeszcze większe wrażenie robi siedem specjalnie zamontowanych, obrotowych walców z wyrytymi imionami dzieci – Almedina – 3 lata, Jasmina – 5 lat, Armin – 7 lat i wiele, wiele innych...

Niedługo potem docieramy na ulicę Zmaja od Bosne. To główna ulica dzielnicy Nowe Sarajewo, osławiona Aleja Snajperów - w czasie wojny jedno z najbardziej niebezpiecznych miejsc dla mieszkańców miasta. Snajperzy zastrzeli na niej 225 osób (w tym 60 dzieci), raniąc ponad 1000. W pobliżu, na moście Vrbanja zginęły 34-letnia Suada i 44-letnia Olga, dwie pierwsze ofiary oblężenia miasta, idące w pokojowej manifestacji mieszkańców przeciwko zacieśniającym siły wokół miasta siłom serbskim. Dziś most nosi ich imię Suade i Olge. 

Most jest również związany z historią dwójki zakochanych, Bośniaczki i Serba - Admiry Ismić i Bosko Brkića, którzy w maju 1993 r. próbowali uciec z oblężonego miasta. Zostali tu zastrzeleni i martwi, leżeli przez kilka dni przytuleni do siebie na moście, gdyż mieszkańcy bali się zabrać ich ciała pod ostrzałem snajperów. Historia ta stała się jednym z wielu symbolów Sarajewa z tamtych czasów. Na moście nie ma żadnej pamiątki po nich, jest natomiast tablica ku pamięci Suady i Olgi. Napis na tablicy można przetłumaczyć jako: “Kropla mojej krwi popłynęła i Bośnia nie wyschnie”.

Suade i Olgę zastrzelił jeden z serbskich snajperów, zwolennik Radovana Karadzica przywódcy bośniackich Serbów, z dachu hotelu Holiday Inn, który został zbudowany na potrzeby Zimowych Igrzysk Olimpijskich w 1984 roku. Otwierał go sam Juan Antonio Samaranch, ówczesny prezydent MKOI. Tym samym gmach hotelu stał się ulubionym celem snajperów. Po wojnie został odnowiony pozostając kolejnym symbolem wydarzeń z czasów oblężenia Sarajewa. 

Niedaleko żółtego hotelu Holiday Inn widzimy bliźniacze wieże, wybudowane w 1986 roku wedle projektu Ivana Štrausa. Sarajewianie, na cześć dwóch komediowych bohaterów, Serba i Muzułmanina, bardzo popularnych w komunistycznej republice Bośni i Hercegowiny, nazwali je Momo i Uzeir. Wznoszące się nad miastem Momo i Uzeir, symbole kulturowego zróżnicowania i jedności patrzyły na oblężenie w trakcie którego zginęło 14 tys. osób w tym blisko 6 tys. W czasie wojny wielokrotnie ostrzelane stawały w płomieniach, aktualnie całkowicie zrekonstruowane stanowią nieme świadectwo tragedii. 

Praktycznie każdy budynek na Alei Snajperów po dzisiejszy dzień nosi ślady po kulach i pociskach, w tym również te mieszkalne. Współczesna trauma Bośniaków, niezagojone wojenne rany i wspomnienia, które zapewne chcieliby wymazać z pamięci. Przy również noszącym ślady kul budynku Muzeum Historycznego Bośni i Hercegowiny (Historijski Muzej BiH) zawracamy i kierujemy się z powrotem w stronę starego miasta. 

Nad brzegiem rzeki Miljacki wzdłuż której wracamy, znajdziemy jeszcze kilka ważnych, reprezentacyjnych obiektów. Między innymi mieszczą się tu: gmach Parlamentu Bośni i Hercegowiny - jeden z najciekawszych przykładów nowoczesnej architektury w byłej Jugosławii (zdjęcie w części Sarajewskie Róże) i Muzeum Narodowe Bośni i Hercegowiny. Warto zwrócić również uwagę na Most Skenderija zwanego inaczej Ajfelov most, który został zaprojektowany przez Gustave'a Eiffela oraz okazały budynek Akademii Sztuk Pięknych, pierwotnie wybudowany w 1899 r. jako kościół ewangelicki, dziś jeden z najbardziej charakterystycznych i znanych w Sarajewie. 

I tak dochodzimy do jednego z najważniejszych historycznie mostów znajdujących się w Sarajewie. Najstarszy istniejący w mieście - Most Łaciński  – pojawia się w dokumentach jeszcze jako drewniany już w 1541 r. Odbudowany później po zniszczeniu w trakcie powodzi w XVIII w. W jego pobliżu w czerwcu 1914 r. Serb Gavrilo Princip dokonał zamachu na austrowęgierskiego księcia Franciszka Ferdynanda i jego małżonkę, przyczyniając się do wybuchu I wojny światowej. W ten sposób Łaciński most w Sarajewie zapisał się niechlubnie w historii.

Czas na małe zakupy pamiątek no i najwyższa pora nieco odsapnąć ;-) Docieramy na  Baščaršije, zasiadamy w jednej z wielu kawiarni na starówce i serwujemy sobie przepyszną kawę po bośniacku (bosanska kafa). Czarny wywar  jest tradycyjnie zaparzony w miedzianym tygielku z długą rączką (dżezwa) i podawany na tacy w małej filiżance. Do tego obowiązkowo szklanka wody i baklava w kilku postaciach! Pamiętajmy o odpowiedniej celebracji, będącej nieodłącznym elementem bałkańskiej kultury.

Jeśli możemy wybrać tylko jedno muzeum, to musi to być Galerija 11/07/95, poświęcona masakrze w Srebrenicy - największemu aktowi ludobójstwa od czasów II wojny światowej. To pierwsze takie muzeum-galeria w Bośni i Hercegowinie, otwarte w lipcu 2012 roku, mająca na celu zachowanie pamięci o tragedii w Srebrenicy i 8372 osób, które w lipcu 1995 roku tragicznie straciły życie z rąk Serbów. Wystawa mrozi krew w żyłach, zwłaszcza, że obok sugestywnych zdjęć ze Srebrenicy czy Tuzli, oglądamy filmy pokazujące wydarzenia lat 90., a na słuchawkach możemy posłuchać relacji osób, które przeżyły wojnę w Bośni. Jednak aby zrozumieć co stało się w Srebrenicy trzeba je koniecznie odwiedzić z dostępnym audioguidem. Jeśli dodać, to tego fakt, że wydarzenia te rozgrywały się całkiem niedawno i że w teorii Srebrenica była wtenczas „bezpieczną strefą”, chronioną przez oddziały ONZ, możemy wyjść stamtąd lekko roztrzęsieni. Wejście do galerii znajduje się z boku Katedry Serca Jezusa. Bilet wstępu do galerii 12KM/os.

W galerii zupełnie tracimy głowy i poczucie czasu. Z muzeum wychodzimy po zmroku. W związku z czym późną kolacje (przez cały dzień prawie nic nie zjedliśmy) zmuszeni jesteśmy zjeść w jakiejś sieciowej cavabidzinicy. Przed powrotem do chaty na Alifakovac zaliczamy jeszcze piwko w Bavarian Pub (raczej nie polecamy). Potem drugie piwko w pokoju i spać. 

Punkty widokowe Sarajewa zasługują na osobny akapit. Otoczone niemal ze wszystkich stron przez wzgórza, miasto jest wdzięcznym obiektem obserwacji. Znajdziecie tu kilka takich miejsc, z których można podziwiać piękną panoramę miasta. Drugiego dnia w Sarajewie zaplanowaliśmy sobie spacer w dwa takie miejsca. Pierwsze dość znane, chyba większość osób tam trafia. Z placu Sebijl podchodzimy stromą uliczką Kovači (to tu podobno powstają dżezwy, tygielki do parzenia kawy) w kierunku muzułmańskiego Cmentarza Kovači (Šehidsko mezarje Kovači). W górnym skraju cmentarza spoczywają ofiary oblężenia 1992-95, a także Alija Izetbegović,  prezydent Bośni w Latach 1990-96. Ta część cmentarza określana jest jako Cmentarz Szahidów (męczenników). 

Powyżej cmentarza przy ul. Jekovac znajduje się Žuta tabija (Żółty Bastion). Żółta Twierdza to pozostałości po dawnych fortyfikacjach, które składały się z pięciu bastionów obronnych i trzech bram wjazdowych. Bramy są zachowały się do dziś w komplecie, natomiast bastiony zostały dwa – Żółty i Biały. I to właśnie Żółty Bastion jest naszym pierwszym punktem widokowym dziś. Stąd rozpościera się jedna z najlepszych panoram Sarajewa. W oczy rzuca się, rozpostarty w dole, cmentarz Kovači. Białe, ozdobione lilią, muzułmańskie pomniki (nišany) będące symbolem ofiar oblężenia Sarajewa. Tysiące białych pomników. Na wzgórzach obok, kilkaset metrów dalej, kolejne cmentarze. Sami widzicie tego miasta nie da się zrozumieć w oderwaniu od jego smutnej historii. 

Drugi punkt widokowy jest bardziej oddalony od centrum i przez to znacznie mniej popularny. Mowa o miejscu zwanym Zmajevac, który jest położony dość wysoko na wzgórzu, a dojście do niego wiedzie stromymi schodami w górę. Mamy okazję poznać klimat mahali - muzułmańskich dzielnic pnących się po zboczach gór. Uliczki są tu niezwykle kręte i wąskie, a pośród domów kryje się wiele niewielkich meczetów i cmentarzy. Mijamy jeden z nich przy ul. Sedrenik i schodkami uliczki Bakije Sokak trafiamy na pozostałości murów obronnych z kapitalną panoramą na całą dolinę i rozciągnięte w niej Sarajewo po sam horyzont.

Warto nadmienić, że dwa wymienione wyżej punkty widokowe w Sarajewie to nie wszystko. Jest ich o wiele więcej. Powoli schodzimy w dół do miasta. Przysiadamy w kawiarni na chwilę przyjemności, nie mogąc odmówić sobie kawy po bośniacku z ciachem kawoalt.

Stolica Bośni i Hercegowiny jest niezwykłym miejscem. Sarajewskie obrazy pozostaną na bardzo długo w naszych głowach. Łapcie jeszcze parę zdjęć, a jeśli po tej porcji wciąż będziecie mieli mało, to koniecznie zajrzyjcie do galerii Añelo de la Krotsche. Coś niesamowitego!

Powoli dociera do nas myśl - niestety to już prawie koniec naszej wizyty w Sarajewie. Jednocześnie dobiega również końca nasz trzytygodniowy Bałkański Kalejdoskop : Słowenia - Chorwacja - Czarnogóra - Bośnia Hercegowina. Stolica Bośni i Hercegowiny jest ostatnim miejscem które odwiedziliśmy w jego trakcie i które przedstawiamy na blogu. Przyjeżdżając tu nie miałem bez żadnych oczekiwań, po wizycie stwierdzam, że stolica BiH jest jednym z tych miast, w które chciałbym kiedyś wrócić, kto wie co przyniesie jutro. Tymczasem wracamy na ulicy Alifakovac do Villa Sky po samochód i ruszamy do Polski zostawiając Sarajewo za sobą. Będziemy tęsknić! Żegnaj Sarajewo! A może do zobaczenia kiedyś..?